Биологияны зерттеудің формалары мен әдістемелік әдістері тақырыбында оқу-әдістемелік әзірлеу

Сатыбалдиева Молдир Тлеубергеновна, Биология пәнінің мұғалімі, «Жетісу облысы білім басқармасының Панфилов ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің «Жаркент орта мектебі» КММ, Қазақстан, Жетісу облысы, Панфилов ауданы

Биологияны зерттеудің формалары мен әдістемелік әдістері тақырыбында оқу-әдістемелік әзірлеу

Биологияны зерттеудің формалары мен әдістемелік әдістері тақырыбында оқу-әдістемелік әзірлеу

Кіріспе

Биология ғылымы – тірі табиғатты, оның барлық заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Ол тірі организмдердің құрылымын, тіршілік әрекеттерін, олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейді. Биологияның дамуы мен жетістіктері ғылыми әдістер мен зерттеу формаларының қолданылуына тікелей байланысты. Биологияны зерттеу түрлі әдіснамалық тәсілдер мен әдістерді талап етеді, олар арқылы ғылыми білім кеңейіп, тірі табиғаттың күрделі механизмдері мен құбылыстарын түсінуге мүмкіндік береді. Осы оқу әдістемелік әзірлемеде биологияны зерттеудің негізгі формалары мен әдістемелік әдістері туралы сөз қозғалады.

1. Биологияны зерттеудің формалары

Биология ғылымында зерттеу әртүрлі формада жүргізіледі. Бұл формалар зерттеулердің мақсаттарына, міндеттеріне және зерттеу объектісіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Биологияны зерттеудің негізгі формалары төмендегідей:

• Теориялық зерттеу: Теориялық зерттеу – ғылыми білімді тереңдету үшін логикалық талдау, гипотезаларды ұсыну және оларды тексеру процесі. Бұл түрдегі зерттеулер ғылыми әдебиеттерді, алдыңғы зерттеулердің нәтижелерін талдауға, теориялық тұжырымдар жасауға бағытталған. Теориялық зерттеудің нәтижелері ғылыми жаңалықтар мен тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.
• Эксперименттік зерттеу: Эксперименттік әдіс табиғаттағы құбылыстарды зерттеу үшін арнайы жағдайларда жүргізіледі. Биологиядағы эксперименттер тірі организмдердің мінез-құлқын, өмір сүру заңдылықтарын немесе биологиялық процестерді бақылауға негізделеді. Мысалы, өсімдіктердің жарыққа, температураға немесе химиялық заттарға әсерін зерттеу.
• Полевое зерттеу: Полевое зерттеу табиғи ортада жүргізіледі. Бұл әдіс экологиялық, этологиялық немесе физиологиялық зерттеулер үшін қолданылады. Полевое зерттеу зерттелетін организмдер мен экожүйелердің табиғи жағдайда қалай әрекет ететінін анықтауға мүмкіндік береді.
• Қолданбалы зерттеу: Бұл зерттеулер нақты мәселелерді шешуге бағытталған және нәтижелері практикалық мақсаттарда, мысалы, медицинада, ауыл шаруашылығында немесе экологияда қолданылуы мүмкін.

2. Биологияны зерттеудің әдістемелік әдістері

Зерттеудің әдістемелік әдістері биологиялық зерттеулердің нәтижелігін қамтамасыз ететін құралдар мен тәсілдерді қамтиды. Биологияда қолданылатын негізгі әдістемелік әдістер мыналар:

• Салыстырмалы әдіс: Бұл әдіс әртүрлі тірі организмдердің құрылымы мен қызметін салыстырып, олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтауға негізделген. Салыстырмалы әдіс биологияның көптеген салаларында (анатомия, эволюция теориясы, экология) кеңінен қолданылады.
• Эксперименттік әдіс: Эксперимент биологияда негізгі зерттеу әдістерінің бірі болып табылады. Эксперименттік зерттеулер арқылы зерттеушілер биологиялық құбылыстарды бақылай отырып, олардың заңдылықтарын анықтайды. Мысалы, тірі организмдердің мінез-құлқын немесе олардың қоршаған ортаға реакциясын зерттеу.
• Молекулалық биология әдістері: Генетика мен молекулалық биология салаларында ДНҚ, РНҚ, белоктар және басқа да молекулалардың құрылымы мен функцияларын зерттеу үшін түрлі молекулалық әдістер қолданылады. Мұнда генетикалық анализдер, геномдық карталар жасау, молекулалық секвенирлеу әдістері кеңінен пайдаланылады.
• Цитологиялық әдіс: Бұл әдіс жасушалардың құрылымын, қызметін және даму процесін зерттеуге бағытталған. Цитологиялық әдістер жасушаның бөліктерін зерттеу үшін микроскопияны және басқа да арнайы құралдарды қолдануды қамтиды.
• Физиологиялық әдіс: Бұл әдіс тірі организмдердің физиологиялық процестерін зерттеу үшін қолданылады. Мысалы, өсімдіктер мен жануарлардың тыныс алу, ас қорыту, жүрек қызметі сияқты физиологиялық процестерін зерттеу.
• Статистикалық әдіс: Биологияда статистика зерттеу нәтижелерін өңдеуге және талдауға, қателіктерді азайтуға мүмкіндік береді. Мысалы, популяциялық биологияда түрлердің таралуы мен олардың санын анықтау үшін статистикалық әдістер қолданылады.
• Генетикалық әдіс: Бұл әдіс организмдердің генетикалық құрылымын, гендердің тұқым қуалауын және олардың өзгеруін зерттеуге бағытталған. Мұнда генетикалық маркерлер мен биохимиялық әдістер кеңінен қолданылады.

3. Заманауи әдістер мен технологиялар

Қазіргі биология ғылымы көптеген жаңа әдістер мен технологияларды қолдануды талап етеді. Олардың ішінде:

• CRISPR-Cas9 технологиясы: Бұл әдіс генетикалық модификацияны жасаудың ең жаңа әдісі болып табылады. CRISPR-Cas9 технологиясы арқылы ғалымдар ДНҚ-дағы белгілі бір бөліктерді дәл өзгерте алады. Бұл әдіс медицина, ауыл шаруашылығы және биотехнология салаларында үлкен мүмкіндіктер ашады.
• Жасуша мәдениеті әдістері: Бұл әдіс жасушаларды өсіру, олардың ішінде генетикалық өзгерістер енгізу және арнайы жағдайларда зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді.
• Биологиялық имиджинг әдістері: Микроскопияның жаңа түрлері мен бейнелеу әдістері арқылы жасушалар мен молекулаларды визуализациялау. Бұл әдіс тірі организмдердегі құрылымдық өзгерістерді бақылауға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Биологияны зерттеудің формалары мен әдістемелік әдістері биология ғылымының дамуына және жаңа ғылыми жетістіктерге қол жеткізуге ықпал етеді. Эксперименттік, салыстырмалы, молекулалық, физиологиялық әдістер мен заманауи технологияларды қолдану биология саласында үлкен мүмкіндіктерге жол ашады. Биологияны зерттеу әдістерінің әртүрлілігі оның күрделілігі мен көпқырлылығын көрсетеді, сондықтан зерттеулерді жүргізу кезінде осы әдістердің тиімді қолданылуы өте маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Кенжалиев, А. М. (2017). Биология ғылымының негіздері. Алматы: Қазақ университеті.
2. Жұмағұлова, А. Б., & Нұртазина, Ш. Ә. (2019). Биологияны оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант.
3. Иванов, А. И., & Петров, С. Н. (2016). Современные методы биологических исследований. Москва: Наука.
4. Байтуова, Г. Т. (2020). Биологияны зерттеу әдістері мен олардың тәжірибеде қолданылуы. Қарағанды: ҚарМУ.
5. Омаров, Қ. Б. (2018). Биологияны оқыту әдістері мен тәсілдері. Алматы: Рауан.