"Адам және экология" биология пәнінен 10-11 сыныптарға арналған қолданбалы курс авторлық бағдарламасы

Булыбаева Назима Избасаровна, химия-биология пәнінің мұғалімі, "МДШО бар М. Сеңгірбаев атындағы орта мектеп" МКМ, Бақанас селосы, Балқаш ауданы, Алматы облысы.

"Адам және экология" биология пәнінен 10-11 сыныптарға арналған қолданбалы курс авторлық бағдарламасы

"Адам және экология" биология пәнінен 10-11 сыныптарға арналған қолданбалы курс авторлық бағдарламасы

Түсінік хат

Адамзат қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселелердің бірі. Экологиялық жағдайдың нашарлауы қоршаған  ортадағы қайтарымсыз табиғи өзгерістерге әкеліп  отыр: климаттың жылынуы, өзен-көлдердің суының азаюы, мұздықтардың еруі, су тасқындардың жиі қайталануы, биологиялық алуантүрліліктің азайып, тіршіліктің жұтаңдануы және т.б. Бұл ғаламдық экологиялық проблемалар адамзат баласының болашағына деген алаңдаушылық туғызып  отыр.

Адамзат қоғамы мен табиғи орта өзара тығыз байланысты, әрі өзара тәуелді болғандықтан қоршаған ортаны қорғау проблемасының өткірлігін оқушыларға жеткізу қажет. Экологиялық өзгерістер мен құбылыстардың себептері табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді түрде жүрмейтіндіктен. Адам өзіне керектің бәрін табиғаттан алады. Сол арқылы табиғатты өзгертеді. Табиғаттың өзгеруінен елге экономикалық, әлеуметтік шығындар келеді. Жер климаты өзгереді. Осыдан барып экологиялық қауіп пайда болады. Сондықтан, адам  кез келген іс әрекетінін алдында көрнекті америкалық эколог Б. Комманердің экологиялық заңдарының қағидаларын есте сақтау қажет:

1.  «Барлығы да бір-бірі арқылы байланысқан».  Бұл заң биосферадағы тірі организмдердің бірінде болған өзгеріс міндетті түрде басқаларына да әсерін тигізеді дегенді аңғартады.

2.  «Барлығы да өз орнын табу керек». Бұл заң табиғаттағы барлық организмдердің өз орны бар, яғни, табиғатта қалдық деген болмайды деген ұғымды білдереді.

3.  «Табиғат жақсы біледі». Бұл заң адам баласының табиғат заңдылықтарын әлі де толық білмейтінін айтады.

4.  «Еш нәрсе бостан босқа берілмейді». Бұл заң табиғаттан алғанынан орнын толтыруды ұмытпа деген ұғымды білдіреді.

Қазақстандағы қазіргі экологиялық жағдай кімді болса да толғандырды. Өйткені дүние жүзі бойынша экологиялық жағдайы жағынан Қазақстан 133 елдің ішінде 70 орында. Еліміздің экологиясын жақсартуда табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді түрде жүргізүін қолға алып,  ғылыми озық   технологиясын өндіріске кеңінен енгізуге, экологиясы таза энергия көздерін пайдалануға барынша көңіл бөлу  қажет.

 «Адам және экология» курс бағдарламасы 34 сағат құрайды, аптасына 1 сағаттан қарастырылған. Бұл курста биология пән бойынша оқушылардың білім сапасын, экологиялық ойлауын арттыру арқылы өзіндік тұжырымын, көзқарасын қалыптастыру, дүниетанымын жетілдіріп, теориялық ұғымдарды практикалық тұрғыда жүйелі ұштастыруға бағыттау.   

Өзектілігі: Экологиялық мәселе қазіргі кезде - бүкіл әлемдік проблема. Экологияға қатысты өзекті мәселелерді зерттеу, оқушылардың практикалық іс-әрекет дағдыларын қалыптастырып, дамыту негізгі орынды алатын  мәселе,   себебі қазіргі экологиялық жағдай қауіпті құбылысқа айналып келеді.

Ерекшелігі: Адамзат пен табиғи ортаның өзара тығыз байланысы туралы оқушылардың білімдерін кеңейтуге негізделген бұл бағдарлама, экологиялық мәселені шешудің негізі табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді түрде жүргізуде екендігін ұғынұға үлкен рөл атқарады. Қоршаған ортаны қорғауда  өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн сезiнуге тәрбиелейді.

Курстың мақсаты:  Оқушыларға тіршілікте ең жоғары құндылық экологиялық деп түсінетін білім мен тәрбие беру, шығармашылықпен ойлауға, өз бетінше шешім қабылдауға үйрету. Оқушылардың экологиялық білімдерін тереңдете отырып еліміздің экологиялық  жағдайлардың жалпы қоршаған ортаға әсері  туралы  оқушыларды түсініктерін  тереңдету. 

Курстың міндеттері:

• Оқушыларды еліміздің табиғи жағдайлары мен табиғи ресурстарына экологиялық тұрғыдан баға бере білуге  жетелеу;
• Экологиялық тәрбие мен білім беруді жергілікті жердің табиғатын қорғау міндетімен ұштастыру.
• Оқушы экологиялық білімін табиғатқа қамқорлық жасауға дағдаландыру жолдарын қарастыру.
• Алған теориялық білімдерін практикалық түрде дәлелдей білуге, ізденімпаздыққа тәрбиелеу.
• Болашақ мамандық таңдауға ықпал ету.

Пәнаралық байланыс: химия, математика, география, экономика.

Кәсіпке бағдарлау: биология, медицина, ауыл шаруашылығы, химия, биотехнология, экология бағытында даярлау.

Курсты ұйымдастыру формасы: дәріс (лекция), ойын, есептер шығару,

топтық және жұптық оқыту әдістері, интерактивті оқыту әдістері, семинар.

Қолданатын құрал-жабдықтар:

Қазақстанның физикалық картасы, атластар, дидактикалық материалдар, электрондық оқулықтар, компьютер (слайдтар), кестелер мен үлестірмелер.

Курс сабақтарын өткізу  формасы: экскурсия, көрнекі оқу құралдарымен және анықтамалық кітаптармен, интернет желісімен   жұмыс, пікірталас, шығармашылық тапсырмаларды орындау (реферат жазып, жоба жасап қорғау, оны әрі қарай шығармашылықпен жетілдіру).

Күтілетін нәтиже: Бұл бағдарлама, оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде тереңдете оқыту арқылы алған білімдерін кеңейтіп, ойлауына, сараптама жасай білуіне үйретеді, өз ойын толық жеткізе білуге тәрбиелейді. Экологияның ғылыми мәселелеріне талдау жасау, салыстыру, себеп-салдарын анықтау, жоба құру және болжам жасау сияқты шығармашылық іздену мен ғылыми зерттеу жұмыстарының әдістемесін меңгерген жеке тұлға тәрбиеленеді. Табиғатты пайдалануда үнемшілдік және құқықтық принціпті сақтауды, өзінің тұрғылықты жерінің табиғатын  белсенді қорғауды, табиғатты белгілі бір мөлшерде пайдалануды үйренеді.

Бағдарламаның қысқаша мазмұны   (Барлығы 34 сағат, аптасына 1 сағат)

Кіріспе – 1 сағ. Табиғатпен үйлесімді өмір сүру. Табиғи ортаны қорғаудың маңызы мен міндеттері. Б.Комманердің экология заңдары - табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді түрде жүргізе білудің басты шарты. 

І бөлім. Адам қоғамы және қоршаған табиғи орта – 9 сағ. Адам іс-әрекетінің табиғатқа әсері. Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы; Адамның іс-әрекеттерінің тікелей табиғатқа әсер етуі. Антропогендік факторлар; Экологиялық дағдарыс (немесе төтенше экологиялық жағдайлар) кезінде табиғат пен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас; Экологиялық апат - әбден шиеленісіп кеткен жағдайда байқалатын табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынас. Экологиялық мәселелер: Ғаламдық экологиялық мәселелер, аймақтық экологиялық мәселелер, Қазақстандағы экологиялық апат аймақтары; Қазақстандағы табиғи ортасын тұрақсыздандыру процестері, себептері мен салдарлары; Жергілікті экологиялық мәселелер. Адам және қоғам. Табиғи ортаны қорғаудың экологиялық негіздері. Экологиялық түсінік тер. Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы

ІІ бөлім.  Тіршілік ортасы. Тірі ағзаға әсер ететін экологиялық факторлары – 17 сағ. Кіріспе. Табиғи байлықтар және оларды тиімді пайдалану. Тірі ағзаға әсер ететін ортаның элементтері. Табиғи байлықтарды топтау. Оларды тиімді пайдалану жолдары. 2.1 Су - тіршілік ортасы – 7 сағ.  Су байлықтары және оларды қорғау. Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы. Су байлықтарының таралу географиясы, су экологиясы- Шөлдердің ұлғаю проблемасы. Қазіргі кезеңдегі дүние жүзіндегі тұщы суды пайдалану мәселесі. Қазақстанның су байлықтары, олардың қазіргі экологиялық жағдайы. Қазақстан өзендерінің суын тиімді пайдалау және  қорғау. Жергілікті жердегі табиғи тұщы су  көздерінің ластану себептері.  Су көздерінің ластануы мен салдары. Біз қандай суды ішіп жүрміз. 2.2  Топырақ - тіршілік ету ортасы – 5 сағ. Жер қоры және оның адам өміріндегі маңызы. Топырақ байлықтарының қазіргі экологиялық жағдайы. Минералды тыңайтқыштар мен басқа дай химикат тардың топыраққа әсері. Топырақ эрозиясы және оның түрлері. Топырақ эрозиясымен күресу жолдары Практикалық  жұмыс №1. Қазақстандағы жерді рекултивациялау жұмыстарымен танысу және оның табиғат қорғаудағы маңызын анықтау. 2.3  Жер-ауа тіршілік ортасы. Ауа қабатын қорғау – 4 сағ. Атмосфераның құрамы мен сапасына әсер ететін антропогендік факторлар. Атмосфераның ластануы және оны ластайтын негізгі көздер. Автокөлік және қоршаған орта. Практикалық  жұмыс №2 «Жергілікті   жердегі атмосфераны    ластайтын   негізгі    орындарды анықтау».

     ІІІ бөлім.  Адам, өсімдіктер және жануарлар экологиясының  негіздері. Тірі ағзалар – тіршілік ортасы. Өсімдіктер және оларды қорғау жолдары – 6 сағ.  Өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы. Өсімдіктер экологиясы. Экологиялық факторлардың өсімдіктерге әсері: жылу, жарық, топырақ, ауа. Қазақстанда өсетін дәрілік өсімдіктер және оны қорғау. Өсімдіктердің тіршілік формалары. Жергілікті жердің өсімдік топтары. Қорытынды сабақ.

Күнтізбелік-тақырыптық жоспар

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Қ. Ә. Әлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Қ. Мейірбеков «Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері» Алматы, Экономика – 2000 ж.
2. Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007
3. Биология, география, химия мектеп оқулықтары, 10-11-сыныптары.
4. «Биология салауаттылық негіздері» журналдары.
5.  «Биология анықтамалығы» журналдары.  
6. Бейсенова Ә.С. Экология - ел тағдыры. Алматы. Мектеп.2006
7. Табиғатты қорғау жөніндегі материалдар жинағы.Табиғат –ел байлығы. Алматы.Қайнар.1982.
8. Аралым-арым, Балқашым-бағым.Алматы. «Қайнар» 1988
9. Әбшенова Л.Ү. Заирова Б. Адам экологиясы, денсаулығы және өмірлік дағдылары. Алматы. 2010 .
10.  Интернет желісінен ақпараттар.