Білім мазмұнын жаңарту аясында химия және биология сабақтарында оқытудың тиімді әдістері

Мулдабекова Баян Умбетжановна, Химия-биология пәні мұғалімі, «Көмірші орта мектеп мектепке дейінгі шағын орталығымен» КММ, Қазақстан, Алматы облысы, Райымбек ауданы

Білім мазмұнын жаңарту аясында химия және биология сабақтарында оқытудың тиімді әдістері

Білім мазмұнын жаңарту аясында химия және биология сабақтарында оқытудың тиімді әдістері

Аннотация

Бұл мақалада білім мазмұнын жаңарту жағдайында химия және биология пәндерін оқытудағы заманауи тиімді әдістерді қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздері қарастырылады. Зерттеуге негізделген оқыту, жобалық жұмыс, саралап оқыту, критериалды бағалау, АКТ және виртуалды зертханаларды пайдалану, сондай-ақ оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған тәсілдер кеңінен талданады. Мақалада әр әдістің ерекшелігі, артықшылықтары мен сабақта қолдану жолдары практикалық мысалдармен берілген. Ұсынылған материал мұғалімдерге инновациялық әдістерді тиімді қолданып, оқушылардың танымдық белсенділігін, зерттеушілік дағдыларын және ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға көмектеседі.

Кіріспе

Қазақстандағы білім мазмұнын жаңарту реформасы жалпы орта білім берудің сапасын арттыруды басты мақсат етіп қояды. Жаңартылған бағдарламаның ерекшелігі – оқушының жеке қабілеттерін ашуға, өмірлік дағдыларын дамытуға, зерттеушілік және сыни ойлау қабілеттерін жетілдіруге бағытталуы.

Химия және биология пәндері бұл мақсатқа жетуге ерекше мүмкіндік береді, себебі аталған ғылымдар табиғи құбылыстарды түсінуге, тәжірибе жасауға, аналитикалық ойлауға негізделген. Сондықтан сабақтарда қолданылатын тиімді әдістер оқушыларды тек білім алушы ғана емес, зерттеуші, бақылаушы, экспериментатор ретінде қалыптастыруы тиіс.

1. Теориялық негіздер

1.1. Жаңартылған бағдарламадағы басты идеялар

Жаңартылған білім мазмұны төмендегі қағидаттарға сүйенеді:

• Спиральді оқу (білімнің жүйелі түрде күрделенуі)
• Құзыреттілікке бағытталған оқыту
• Белсенді оқу стратегиялары
• Критериалды бағалау жүйесі
• АКТ-ны интеграциялау
• Оқушылардың зерттеушілік қызметін күшейту

Бұл қағидаттар химия және биология сабақтарында тиімді әдістерді таңдауға тікелей ықпал етеді.

1.2. Пәндердің мазмұндық ерекшелігі

Химия мен биология – тәжірибеге негізделген ғылымдар.

• Химияда – реакцияларды бақылау, заттардың қасиеттерін зерттеу
• Биологияда – тірі ағзаларды зерттеу, бақылау, талдау

Сондықтан тиімді әдістер міндетті түрде практикалық әрекетке бағытталуы керек.

2. Тиімді әдістердің негізгі топтары

2.1. Зерттеуге негізделген оқыту (Inquiry-Based Learning)

Бұл әдіс оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамытады.
Оқу үдерісі төмендегі кезеңдерден тұрады:

1. Проблеманы анықтау
2. Болжам жасау
3. Эксперимент жүргізу
4. Нәтиже жинау
5. Талдау
6. Қорытынды шығару

Практикалық мысалдар:

• Биология: «Судың тазалығына әсер ететін факторлар» зертханалық жұмысы.
• Химия: Металдардың галогендермен әрекеттесуін зерттеу.

Зерттеу жұмыстары оқушыларды ғылыми ойлауға, дәлел келтіруге, эксперимент жүргізуге үйретеді.

2.2. Лабораториялық және практикалық жұмыстар

Тәжірибе – химия мен биологияны меңгертудің негізгі құралы.
Тиімді лабораториялық жұмыс:

• нақты мақсатқа бағытталуы
• қауіпсіздік ережелерін сақтауы
• бақылау, өлшеу, жазу дағдыларын қамтуы

Мысалы:

• Микроскоп арқылы өсімдік жасушаларын зерттеу
• Қышқыл мен негіздің әрекеттесу реакциясын бақылау
• Генетикалық есептерді модельдеу

Практикаға негізделген сабақтар оқушының пәнге қызығушылығын арттырады.

2.3. Саралап оқыту (дифференциация)

Оқушылардың қабілетіне қарай тапсырмалар ұсыну – сабақ тиімділігінің кепілі.

Саралап оқытудың түрлері:

• Мазмұн бойынша саралау
• Тапсырма күрделілігі бойынша саралау
• Қолдау деңгейі
• Жеке, жұптық, топтық жұмыс

Мысалы:

Химия:

• Төмен деңгей – реакция теңдеуін құру
• Орта – реакция типін анықтау
• Жоғары деңгей – механизмін түсіндіру, есеп шығару

Биология:

• Төмен деңгей – терминдерді сәйкестендіру
• Орта – процесті түсіндіру
• Жоғары деңгей – ғылыми эссе, зерттеу жобасы

2.4. АКТ және сандық білім ресурстарын қолдану

Қазіргі сабақтарды АКТ-сыз елестету қиын.

АКТ құралдары:

• PhET симуляциялары
• Виртуалды зертханалар
• Kahoot, Quizizz интерактивті тесттері
• Биологиядағы AR модельдер (3D анатомия)
• Цифрлық микроскоптар

Артықшылықтары:

• Құбылыстарды көрнекі көрсету
• Қауіпті реакцияларды виртуалды жүргізу
• Уақытты үнемдеу
• Оқушының қызығушылығын арттыру

2.5. Критериалды бағалау

Оқушының жетістігін әділ бағалаудың маңызды құралы.

Бағалау элементтері:

• Қалыптастырушы бағалау
• Жиынтық бағалау
• Рубрикалар
• Дескрипторлар

Бағалау нақты критерийлерге сүйенгендіктен, оқушылар өз деңгейін түсініп, рефлексия жасайды.

2.6. Жобалық жұмыс және STEAM тәсілдемесі

Химия мен биология – инженерлік, экологиялық, медициналық бағыттағы жобаларға өте ыңғайлы пәндер.

STEAM-жобалар мысалдары:

• «Экологиялық таза сабын немесе крем жасау»
• «Судың құрамын зерттеу және сүзгі моделін әзірлеу»
• «Топырақтың құрамын анықтау»
• «Фотосинтез моделін жасау»

Жоба жұмысы оқушылардың шығармашылық және ғылыми қабілетін дамытады.

3. Сабақта қолдануға болатын белсенді әдістер

«Джигсо» әдісі

Тақырыпты бөліктерге бөліп, әр топ бір бөлікпен танысып, кейін сыныпқа түсіндіреді.

«Сократ шеңбері»

Оқушылар химиялық немесе биологиялық мәселені талқылайды.

«Ойлан – жұптас – бөліс»

Терминдер мен ұғымдарды бекітуге тиімді.

Модельдеу әдісі

• Биологияда – жасуша, ДНҚ, экожүйе моделдері
• Химияда – молекулалық моделдер

Бұл әдістер оқушылардың түсіну деңгейін арттырады.

4. Практикалық ұсыныстар

1. Әр сабақта кемінде бір белсенді әдіс қолдану
2. Оқушылардың деңгейін ескеріп саралап оқыту
3. Тәжірибені қауіпсіздік ережелерін сақтай отырып жүйелі жүргізу
4. АКТ-ны мақсатқа сай пайдалану
5. Оқушы рефлексиясын тұрақты енгізу
6. Жобалық жұмысты оқу жылы ішінде 1–2 рет ұйымдастыру

Қорытынды

Химия және биология сабақтарында тиімді әдістерді қолдану оқушылардың ғылыми ойлауын, зерттеушілік қабілетін қалыптастыруға зор ықпал етеді. Жаңартылған бағдарлама талаптары мұғалімнен инновациялық, функционалды және тұлғаға бағытталған оқыту моделін қолдануды қажет етеді. Тиімді әдістерді сабақта жүйелі қолдану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, оқу жетістіктерін жоғарылатады, ал функционалдық сауаттылық – олардың болашақта білімді өмірде қолдануына негіз болады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. ҚР Оқу-ағарту министрлігі. Жаратылыстану пәндері бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасы.
2. Назарбаев Зияткерлік мектептері. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.
3. Bruner, J. The Process of Education. Harvard University Press, 2009.
4. Bybee R. The BSCS 5E Instructional Model. BSCS, 201
5. Harlen W. Inquiry-Based Learning in Science Education. London, 2018.
6. Оспанов Қ., Әбілқасымова А. Педагогика. Алматы: Қазақ университеті, 2020.
7. Тәжібаев Т. Қазіргі педагогикалық технологиялар. Алматы, 2019.
8. Химия және биология пәндеріне арналған әдістемелік нұсқаулықтар (2019–2024).
9. Fisher, D. Effective Teaching Strategies in Science. New York, 2017.